Türk Havacılık Sitesi

Köşe yazısı5

Pilot:Abdurrahman Keser

DME, TACAN ve VORTAC Çalışma Usulle..

TACAN (Tactical Air Navigation - Taktik Hava Seyrüsefer Sistemi) : Tacan , askeri hava vasıtaları veya deniz kuvvetlerinin yüzer unsurları gemiler için sivil amaçlı VOR/DME yerine kullanılan bir sistemdir. Askeri  unsurların ihtiyaçları doğrultusunda geliştirilmiştir. 

    TACAN sistemi 200 nm menzil içerisinde uçağın coğrafi mevki ve pozisyonunu hassas olarak tespit edebilmektedir. VOR cihazı gibi istasyondan dışarı doğru RADYAL dediğimiz yol bilgilerini yayınlar. Buna ilave olarak mesafe ölçme cihazı (DME), Tacan cihazının bölünmez bir parçasıdır ve devamlı olarak “MAIL” adı verilen ve hava aracından Tacan cihazına olan yatay mesafe malumatını deniz mili (nm) olarak verir.

    TACAN yer cihazı sabit veya mobil olabilir. Küçük hacim kapladığından taşınması kolaydır. NDB istasyonuna göre daha çok maksatlarla kullanılır ve VOR cihazına nazaran  fazla hareket etme kabiliyetine sahiptir. Her 35 saniyede  3 harfli mors kodunda sesli tanıtma yapar. İstikamet bilgisini veren döner tip antenle, mesafe bilgisi neşreden “ alıcı-verici “  bir çeşit transponderden oluşmaktadır. Çoğu Tacan yer istasyonlarında iki adet verici sistem mevcuttur. Biri arıza yaptığında, otomatik olarak devreye girmesi için diğeri standby pozisyonunda bekler. Tacan cihazının istikamet bilgisindeki hata toleransı ±1°dir.  Hata daha fazla olduğunda  yer dinleme cihazı alarm vererek operatörü ikaz eder.

    TACAN cihazının kerteriz ve mesafe sinyallerini alabilmesi için uçaktaki alıcı antenin istasyon antenini görmesi gerekir. Anten anteni görmediği zaman Tacan cihazı kilitten kurtulur ve kerteriz-mesafe göstergeleri dönmeye başlar. Kısa süreli anten anteni görememe durumlarında alıcının hafıza devreleri (mesafe malumatı için 10 sn., kerteriz malumatı için 2 sn.) kilitten kurtulmayı önler. Bir istasyonun frekansı bağlandığında cihazın kilitlemesi 22 saniye sürebilir.

Karışıklık Konisi : TACAN karışıklık konisi VOR üzerindeki koniden daha geniştir. Karışıklık konisinin genişliği 100° veya daha geniş olabilir. Örneğin 40.000 Feet’te yaklaşık 15 nm genişliktedir. Uçak karışıklık konisine girince kerteriz göstergesi kilitten kurtulur ve dönmeye başlar. TO – FROM  kerteriz göstergesinin hareketine göre devamlı değişir. Eğer varsa yol ikaz bayrağı gözükür. Mesafe göstergesi uçak istasyon üzerine gelinceye kadar azalmaya devam eder.  İstasyon geçilince mesafe artmaya başlar. Uçak karışıklık konisini terkedince kerteriz göstergesi istikrar bulur (yeniden kilitler) ve doğru bilgi vermeye başlar. Yeniden kilitleme yine 22 saniyeyi bulabilir. Tacan alçalmalarında istasyon geçişi mesafenin azalmayı durdurup artmaya başlaması ile anlaşılır. Örnek: 30.000 Feet’de bir istasyon geçerken DME 5 NM’e kadar azalır. (1 nm 6080 Feet’e eşittir).

TACAN Hataları

1.  40°Hatalı Kerteriz: TACAN cihazı çalışma prensibinden dolayı doğru istikametin 40 derece ve katlarına kitlenebilir. Bunu önlemek için diğer S/S cihazları çapraz kontrole alınmalıdır. Ayrıca Tacan kanalını değiştirip tekrar bağlayarak yeniden kilitleme şansı verilebilir.

2. Müşterek Kanal Karışması : Uçak yüksek irtifada uçarken, uçtuğu bölgede (eğer varsa) aynı frekansa sahip birden fazla istasyondan sinyal alabilir. Uçak bu istasyonlardan birinden kerteriz ve mesafe bilgisi alır. Ancak bu malumatın istenilen istasyondan olup olmadığı diğer S/S cihazlarının çapraz kontrole alınarak kontrol edilmesi gerekir.  

3. Yanlış veya Hatalı Kilitleme : Bu durum uçaktaki Tacan cihazının bünyesindeki bir arızadan kaynaklanabilir. Bunu önlemek için frekansı tekrar bağlayarak kontrol etmek gerekir. 

Uçuşta S/S Cihazlarının Doğru Gösterdiğini Kontrol Etmek İçin Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

1. Bir S/S yardımcısından alınan tanıtma işaretinin doğru olduğu kontrol edilmeli ve devamlı olarak dinlenmelidir.(Özellikle IFR Uçuşlarda)
2. Uçakta bulunan S/S cihazlarının tümü mümkün olduğu sürece kullanılmalıdır. Kerteriz ve mesafe bilgilerini birden fazla S/S cihazı kullanılarak çapraz kontrole alınmalıdır.
3. Kullanılacak S/S yardımcılarının muhtemel arızaları veya limitleri-kısıtlamaları uçuştan önce, NOTAM ve Uçuş Malumat Neşriyatları (FLIP)’na bakılarak öğrenilmelidir. 
4. Yanlış bilgi verdiğinden şüphe edilen S/S yardımcıları asla kullanılmamalıdır. Kullanılması gerekiyorsa uçağın doğru mevkide olup olmadığı devamlı olarak diğer S/S yardımcılarından veya RADAR hizmetlerinden faydalanarak kontrol edilmelidir.
5. Hiçbir zaman  birden fazla S/S yardımcısından faydalanmadan veya VFR  uçarken uçtuğunuz bölgeyi, araziyi kontrol etmeden ilgili üniteye verdiğiniz Tahmini Varış Zamanı (ETA)’nın fazlasını uçmayın.

DME(Distance Measuring Equipment - Mesafe Ölçme Aleti) :  Uçakta bulunan TACAN cihazının vericisi ilgili yer istasyonuna mesafe soru sinyalleri gönderir. Bu sinyaller yerdeki Tacan cihazının alıcısı tarafından tespit edildiğinde, yer verici cihazı hemen faaliyete geçerek uçağa mesafe cevap sinyalleri gönderir. Sinyallerin gidiş ve gelişi her 1 nm için 12 mikrosaniyedir. Uçakla yer Tacan cihazı arasındaki mesafe soru sinyalleri herhangi bir nedenle kesildiğinde uçaktaki cihazın hafıza devreleri DME’deki en son işarı 10 saniye daha muhafaza eder. 

VORTAC : VOR/DME ve TACAN’ın teorik ve teknik prensipleri tamamen farklı olmasına rağmen kullanım usülleri hemen hemen aynıdır. TACAN ve VOR’ın entegre edilmiş haline VORTAC adı verilir. VOR ve TACAN birimlerini içeren bir VORTAC ünitesi üç ayrı hizmeti bir anda sağlar.

- VOR Kerteriz
- TACAN Kerteriz
- TACAN Mesafeleri (DME)

        Birden fazla bileşenden oluşmasına, birden fazla işlemsel frekansta çalışmasına ve birden fazla anten sistemi oluşmasına rağmen VORTAC, birleştirilmiş bir tek S/S yardımcısı olarak düşünülür. VORTAC’ın her iki bileşeni aynı anda çalışır ve üç hizmeti daima sağlar. VORTAC sisteminde, yayınlanan VOR ve TACAN sinyallerinin her biri üç harfli mors kodu ile tanımlanırlar ve bu sinyaller aynı anda yayınlanacak şekilde ayarlanmıştır. Bunun amacı; VOR’un kerteriz bilgisini TACAN’ın mesafe bilgisini kullanan pilotun aynı yer istasyonundan bilgi aldığından emin olmasıdır. Her bir VORTAC ünitesinin VOR,TACAN ve DME frekansları havadaki işlemleri kolaylaştırmak için bir plana göre eşleştirilmişlerdir. Frekans eşleştirme bilgisi (FIH) uçuş bilgi el kitabında yayımlanır.
    TACAN cihazı UHF bandta çalışır. 1”den 126”ya kadar kanal numarası vardır. X ve Y modlarında toplam 252 kanal kulllanılabilir. (86X, 86Y gibi).       

TACAN Alet Alçalmaları : TACAN cihazı ile yapılan alet alçalmalarında; homing, direk istasyona gidiş (seçilen tek bir yol üzerinden), yol önleme, yol takibi VOR usullerinde olduğu gibidir. Tacan beklemesi bekleme paternindeki radyal ve mesafesi verilen bekleme fixine göre yapılır. Bekleme paternindeki dönüşler yayımlanmış alçalma planlarındaki mesafelere göre yapılır. İniş hazırlıklarının yapıldığı GATE (Kapı) Noktası adı verilen bir kontrol noktası vardır. TACAN alçalmalarında bekleme fixi (Holding Fix) ve ilk yaklaşma fixi (IAF) aynı noktada olmalıdır. Eğer bu mümkün değil ise IAF bekleme sahası içinde ve bekleme yolu üzerinde olmalıdır. IAF noktasının bekleme paterni dışında olan alçalmalarda mevcuttur. IAF bekleme paterni dışında ise pilot IAF’a gitmek için bekleme paterni terkediş müsadesi almış olmalıdır. İstasyon geçişi  Tacan alçalmalarında DME’de mesafenin azalmasının durduğu andır. VOR ve VOR/DME alçalmalarında TO – FROM göstergesinin FROM’a ilk pozitif geçişi ile olur. NDB alçalmalarında ise kerteriz ibresinin yaklaşma yolunun ± 90°’nin altına düştüğünde istasyonun geçildiği anlaşılır. Beklemede ikinci bir istasyon geçişi için ADF ibresinin,  yaklaşma yolunun ± 45°’nin altına düşmesi yeterlidir.

 

Arkadan ve Önden Yol Takibi: Ark önleme, ark takibi, arkadan ve önden yol takibi ve FIX TO FIX en çok Tacan alçalmalarında kullanılan usullerdir.    

Arkadan Yol Takibi : İBRENİN ARKA UCUNDAN ÖNLENECEK BAŞ TARAFINA HATA MİKTARI KADAR  

    Arkadan yol takibinde maksimum önleme açısı 45°’dir. Önlenecek radyal önleme için uçacağımız baş ile ibrenin arka ucunda kalmalıdır. 

Örnek :  300 Radyalde meydandan uzaklaşıyoruz. 340 Radyali önlemek için dönmeniz gereken başı bulunuz.

Önden Yol Takibi : ÖNLENECEK BAŞ İBRE UCU TARAFINA HATA MİKTARI KADAR

    Önden yol takibinde maksimum önleme miktarı 30°’dir. İbrenin ön ucu önlemek için uçacağımız baş ile önlenecek  baş arasında kalmalıdır.

Örnek : 270 Radyalde meydana yaklaşıyoruz. 110°’yi (290 Radyalde) önlemek için hangi başa dönmeliyiz.

FİX TO FİX : Fix To Fix bir noktadan diğer bir noktaya en kısa yoldan direk olarak gitmek için yapılır.

20 nm – 290 Radyal olan A noktasından 320R – 18 nm’deki B noktasına gitmek bir Fix To Fix’tir. Yine A noktasından 320R – 10 nm’de Bulunan C noktasına gitmek de bir Fix To Fix’tir.

1. METHOD : UZAKTAN YAKINA GELİRKEN FİX TO FİX

Örnek : 360R – 40 nm’den 050R – 20 nm’e giderken Fix To Fix  yapalım. Uçtuğumuz başı 150° olarak kabul edelim.

1. RMI’a verilenleri yerleştiriyoruz.
2. İbrenin orta noktasından gideceğimiz radyale bir hat çiziyoruz.
3. RMI’ın yarıçapını verilen en uzak noktanın mesafesi olarak kabul ediyoruz.
4. İbrenin orta noktasından (merkezden) gideceğimiz radyale çizdiğimiz hat üzerinde gideceğimiz mesafeyi işaretliyoruz.
5. Bu noktadan ibrenin arka ucunu bir hat çiziyoruz.
6. Bu hattı orta noktaya paralel taşıyoruz.
7. Okuduğumuz baş dönmemiz gereken baştır.

2. METHOD : YAKINDAN UZAĞA GİDERKEN FİX TO FİX

Örnek : 255R – 10 nm’den 190R – 25 nm’e giderken Fix To Fix  yapalım. Uçtuğumuz başı 120° olarak kabul edelim.

1. RMI’ın yarıçapını gidilecek mesafe kabul ediyoruz. İbrenin arka ucu ile merkezi arasını taksimatlandırıyoruz.
2. Bulunduğumuz noktayı merkezden itibaren ibre arka ucu arasında işaretliyoruz.
3. Bu noktayı gideceğimiz radyale birleştiriyoruz.
4. Bu hattı merkeze paralel taşıyoruz.
5. Okuduğumuz baş dönmemiz gereken baştır.

Önemli Bir Örnek : 150R – 30 nm’de 350° başta uçuyoruz. 030R – 10 nm’e Fix To Fix yapalım.
 

Dikkat edilirse mesafe önce 10-9-8-.... şeklinde bir noktaya kadar azalıp sonra ....-8-9-10 olacaktır.

Önemli Not :

 

1. RMI’daki ibreye bir dik çiziyoruz.
2. Fix To Fix yapacağımız nokta (Radyal) ibrenin arka ucu tarafındaki 180°’lik dilim içerisinde kalıyor ise gidilecek arc 1 defa, ibre ucu tarafındaki 180°’lik dilim içerisinde kalıyor ise gidilecek arc 2 defa kesilecektir.